Bardziej niż rozległy rozwój, zaproponujemy niektóre stwierdzenia syntetyczne o aspektach moralnych wychowania. Te stwierdzenia mogą znajdować się zebrane w ważnych tekstach zarówno w deklaracjach międzynarodowych, jak i w magisterium kościelnym. Oto główne dokumenty:

1. Dokumenty międzynarodowe

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka: art. 26 (Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych, 1948)

• Deklaracja Praw Dziecka: zasada 7 (Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, 1959)

• Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturowych: art. 14, 15 (Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, 1966).

2. Dokumenty Magisterium Kościoła

• Encyklika Divini illius Magistri Piusa XI (1929)

• Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis: Sobór Watykański II (1965)

• Szkoła katolicka: dokument Kongregacji Wychowania katolickiego (1977).

Syntetyczne stwierdzenia moralne przedstawiają niedogodność niedotykania zróżnicowanych sytuacji rzeczywistości. W temacie wychowania ogólne wskazania etyczne mają małą funkcjonalność, jeśli nie konkretyzują się w odniesieniu do uwarunkowań społeczno-kulturowych dotyczącej rzeczywistości. Etyka dedukcyjna musi być zastąpiona przez etykę indukcyjną.

Ale zredagowanie etyki czysto indukcyjnej zakłada ograniczenie perspektywy, nieodpowiadającej celowości tego wykładu. Optujemy, więc za metodologią pośrednią: na pierwszym miejscu przedstawię kryteria ogólne etyki wychowania, aby następnie zaprezentować całość pożytecznych orientacji dla rozróżnienia etycznie różnych sytuacji wychowawczych.

Główne wymiary etyczne wychowania koncentrują się w następujących aspektach: prawo do wychowania; odpowiedzialne instancje wychowawcze; system wychowawczy; inne aspekty.

I. Prawo do wychowania

Etyczna świadomość ludzkości ukazała oczywistym prawo wszystkich do wychowania. Dokumenty międzynarodowe i Magisterium Kościoła wyrażają wyraźnie wymaganie, treść, konkretne aplikacje tego prawa. Przedstawienie tych tekstów, sprawia, że szerokie rozważanie jest zbędne.

1. Wymaganie etyczne prawa do wychowania

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, art. 26, 1: Każda osoba ludzka ma prawo do wykształcenia.

• Międzynarodowy Pakt Praw gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, art. 13, 1: Państwa - Strony niniejszego Paktu uznają prawo każdego do nauki.

• Deklaracja Praw Dziecka, zasada 7: Dziecko winno mieć prawo do otrzymania wykształcenia, które powinno być bezpłatne i obowiązkowe, przynajmniej w zakresie nauczania elementarnego. Winno ono otrzymać wykształcenie rozwijające ogólną kulturę i zapewniające dziecku na zasadzie równych szans rozwój zdolności, osobistego sądu, poczucia odpowiedzialności moralnej i społecznej oraz umożliwiające mu stanie się użytecznym członkiem społeczeństwa.

• Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, nr 1: Wszyscy ludzie jakiejkolwiek rasy, stanu i wieku mają jako cieszący się godnością osoby nienaruszalne prawo do wychowania⁵, odpowiadającego ich własnemu celowi⁶, dostosowanego do właściwości wrodzonych, różnicy płci, kultury i ojczystych tradycji, a równocześnie nastawionego na braterskie z innymi narodami współżycie dla wspierania prawdziwej jedności i pokoju na ziemi.

2. Podstawowa treść prawa do wychowania

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, art. 26, 2: Wykształcenie powinno mieć na celu pełny rozwój osobowości ludzkiej i wzmocnienie szacunku dla praw człowieka i jego podstawowych wolności. Powinno ułatwiać zrozumienie, tolerancję i przyjaźń pomiędzy wszystkimi narodami, grupami rasowymi lub religijnymi, jak również wysiłki Narodów Zjednoczonych dla utrzymania pokoju.

• Międzynarodowy Pakt Praw gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, art. 13, 1: Są one [Państwa-Strony], że nauczanie powinno zmierzać do pełnego rozwoju osobowości ludzkiej i poczucia godności i umacniać poszanowanie dla praw i podstawowych swobód człowieka. Są one również zgodne, że nauka powinna umożliwiać każdej osobie odegranie użytecznej roli w wolnym społeczeństwie, rozwijać zrozumienie, tolerancję i przyjaźń między wszystkimi narodami i wszystkimi ugrupowaniami rasowymi, etnicznymi lub religijnymi, jak również popierać rozwój działalności ONZ na rzecz utrzymania pokoju.

• Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, nr 1: Prawdziwe zaś wychowanie zdąża do kształtowania osoby ludzkiej w kierunku jej celu ostatecznego, a równocześnie do dobra społeczności, których człowiek jest członkiem i w których obowiązkach, gdy dorośnie, będzie brał udział.

3. Konkretna aplikacja prawa do wychowania

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, art. 26, 1: Nauczanie powinno być bezpłatne, przynajmniej w zakresie elementarnym. Nauczanie elementarne jest obowiązkowe. Szkolenie techniczne i zawodowe ma być ogólnie dostępne. Wstęp na wyższe studia winien być wolny, w pełnej równości dla wszystkich, zależnie od postępów naukowych.

• Międzynarodowy Pakt Praw gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, art. 13, 2: Państwa - Strony niniejszego Paktu uznają, że w celu zapewnienia pełnej realizacji tego prawa: a) nauczanie podstawowe powinno być obowiązkowe i dostępne bezpłatnie dla wszystkich; b) nauczanie średnie, w jego różnych formach włącznie ze średnim nauczaniem technicznym i zawodowym powinno być rozpowszechnione i dostępne dla wszystkich przez zastosowanie wszystkich odpowiednich środków, a w szczególności poprzez stopniowe wprowadzanie bezpłatnej nauki; c) nauczanie wyższe powinno być dostępne dla wszystkich na zasadzie pełnej równości, przy uwzględnieniu uzdolnień każdego, przez zastosowanie wszystkich odpowiednich środków, a szczególnie poprzez stopniowe wprowadzanie bezpłatnej nauki; d) nauczanie podstawowe powinno być popierane bądź rozwijane w możliwie jak największym stopniu dla osób, które go nie otrzymały lub nie ukończyły w terminie; e) należy aktywnie kontynuować rozwój systemu szkół wszystkich stopni oraz ustanowić odpowiedni system stypendiów, a warunki materialne personelu nauczającego stale poprawiać.

• Jan XXIII, Encyklika Pacem in terris, nr 13: Również na mocy prawa naturalnego ma człowiek prawo do korzystania z rozwoju wiedzy, to znaczy do otrzymywania wykształcenia podstawowego, technicznego czy zawodowego, stosownie do poziomu wiedzy w jego kraju. Należy też dążyć usilnie do tego, aby ludzie, którzy mają odpowiednie dane umysłowe, mogli osiągnąć wyższy poziom wykształcenia, tak aby w miarę możności urzędy i stanowiska w społeczeństwie otrzymywali ci, którzy są do tego odpowiednio uzdolnieni i przygotowani.