W etyce wychowania - szczególnie w etyce katolickiej - nabrał szczególnej ważności problem podmiotów odpowiedzialnych za wychowanie. Kiedy broni się jednej czy drugiej pozycji w tej kwestii, to nie tylko ze względu na przyjęcie odpowiedzialności na tym polu rzeczywistości ludzkiej, ale również i przede wszystkim ze względu na wskazanie przewag we wpływie i w kontroli wychowania. To, o czym się dyskutuje, jest wolnością wyboru na polu wychowania i pluralizm bądź jedyność w systemie wychowania.

Uwolniwszy, w ten sposób temat z jego pozornej „prostoty", przypominamy kryteria etyczne, które naświetlają ten ważny aspekt wychowania, twierdząc natychmiast, że odpowiedzialnych instancji wychowania jest dużo, i że nie wszystkie należy rozumieć na tym samym poziomie funkcjonalności.

Odpowiedzialnych instancji wychowania jest, więc, dużo. Podmioty odpowiedzialne nie mogą być zredukowane do zwykłej triady: rodzice, państwo, Kościół. Ten sposób myślenia odpowiada autorytatywnej koncepcji wychowania: działanie wychowawcze jako przekazywanie nauk i jako wcielenie w system, i organizacja wychowawcza jako teren rywalizujący prze różne władze (ojcowska, państwowa, religijna). W koncepcji demokratycznej wychowanie jest przedmiotem brania odpowiedzialności przez stronę wszystkich tych instancji, które współpracują w jego realizacji: rodziców, władze publiczne, grupy ideologiczne, (do których należy zaliczyć Kościoły), profesorów, wychowanków.

Twierdzimy, na drugim miejscu, że te różne, odpowiedzialne instancje wychowania nie mają tej samej funkcjonalności, to jest nie działają wszystkie w ten sam sposób i w tych samych aspektach wychowania. Bez usiłowania wyrażenia wszystkich funkcji wskazanych podmiotów, ukazujemy następujące kryteria brania odpowiedzialności.

1. Rodzice: odpowiedzialne podmioty wychowania.

(Wybór typu wychowania: interwencja w kierowaniu ośrodkami wychowawczymi)

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, art. 26, 3: Rodzice posiadają w pierwszym rzędzie prawo do wyboru dziedziny kształcenia swoich dzieci.

• Międzynarodowy Pakt Praw gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, art. 13, 2: Państwa - Strony niniejszego Paktu zobowiązują się do poszanowania swobody rodziców albo, w odpowiednich przypadkach, opiekunów prawnych, wyboru dla swych dzieci szkół innych niż założone przez władze publiczne, lecz odpowiadających minimalnym wymogom nauczania ustalonym lub zatwierdzonym przez państwo w przedmiocie nauczania, jak również zapewnienia swym dzieciom wychowania religijnego i moralnego zgodnie z ich własnymi przekonaniami.

• Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, nr 6: Rodzice, którzy mają pierwszy i nienaruszalny obowiązek oraz prawo wychowywania dzieci, winni cieszyć się prawdziwą wolnością w wyborze szkół. Władza państwowa więc, której zadaniem jest strzec i bronić wolności obywatelskiej, powinna dbać zgodnie z zasadami sprawiedliwości rozdzielczej o takie rozdzielanie zasiłków państwowych, aby rodzice zgodnie ze swym sumieniem w sposób naprawdę wolny mogli wybrać szkoły dla swych dzieci.

Rodzice, więc mają prawo i obowiązek wyboru programów edukacyjnych, które według ich oceny sumienia, są najbardziej odpowiednie dla dzieci. Ponadto do rodziców - razem z nauczycielami - należy obowiązek brania udziału w kontrolowaniu i zarządzaniu danymi ośrodkami kształcenia.

2. Pole odpowiedzialności władz publicznych

• Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, nr 6: [...] państwo winno dbać, aby wszyscy obywatele mogli osiągnąć odpowiedni poziom kultury i aby byli należycie przygotowani do wykonywania obowiązków i praw państwowych. Samo więc państwo winno zabezpieczyć prawo młodzieży do odpowiedniego wychowania szkolnego, czuwać nad zdatnością nauczycieli i wysokim poziomem nauki, troszczyć się o zdrowie wychowanków i w ogóle doskonalić całą organizację szkolnictwa, pamiętając o zasadzie pomocniczości i dlatego wykluczając wszelki monopol szkolny, który sprzeciwia się wrodzonym prawom osoby ludzkiej, a także postępowi i upowszechnianiu samej kultury, pokojowemu współżyciu obywateli i pluralizmowi istniejącemu dziś w bardzo licznych społeczeństwach.

Władze publiczne mają ważne pole odpowiedzialności w wychowaniu: zagwarantowanie prawa wszystkich do wykształcenia; ogólne programowanie nauczania z rzeczywistym uczestnictwem osób i sektorów, które są w nim zaangażowane; stwarzanie i popieranie ośrodków kształcenia; wspomaganie, ze środków publicznych i według zdrowych kryteriów sprawiedliwości rozdzielczej, ośrodków nauczania zarządzanych przez osoby prywatne na polu prawa: wizytowanie i zatwierdzanie systemów kształcenia w celu zagwarantowania realizowania praw.

3. Odpowiedzialność osób i instytucji prywatnych

• Międzynarodowy Pakt Praw gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, art. 13, 4: Żaden przepis niniejszego artykułu nie może być interpretowany jako naruszający wolność jednostek i ciał zbiorowych do zakładania i prowadzenia instytucji oświatowych z zastrzeżeniem przestrzegania zasad wymienionych w ustępie 1 niniejszego artykułu i warunku stanowiącego, że nauka udzielana w tych instytucjach odpowiadać będzie minimalnym wymogom nauczania, które mogą być ustalone przez Państwo.

• Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, nr 8: Dlatego ten Sobór święty na nowo ogłasza prawo Kościoła do wolnego zakładania szkół jakiegokolwiek rodzaju i stopnia i do kierowania nimi, co było już poruszane w wielu dokumentach Urzędu Nauczycielskiego; przypomina też, że korzystanie z takiego prawa jak najbardziej przyczynia się także do wolności sumienia i ochrony praw rodziców, a również do rozwoju samej kultury.

Jest, więc rzeczą konieczną, uznanie prawa, jakie mają osoby i instytucje prywatne, (wśród nich różne Kościoły) do zakładania i kierowania ośrodkami nauczania, przy uszanowaniu ogólnych kryteriów kształcenia prawdziwie ludzkiego i według praw słusznie ustanowionych.

4. Wspólnota wychowawcza: podmiot odpowiedzialności

(nauczyciele, rodzice, wychowankowie)

Rodzice, nauczyciele i - przez to, co ich uwzględnia - wychowankowie mają prawo i obowiązek brania udziału w kontroli i zarządzaniu ośrodkiem kształcenia, w celu posiadania autentycznej wspólnoty wychowawczej.

Kształt, z jakiego składają się różne instancje odpowiedzialne daje początek specyficzności systemu kształcenia. Ale przed omówieniem tego aspektu wychowania należy zaakcentować etykę programu kształcenia.