Po przedstawieniu pojęcia kultury, należy zaakcentować jej sytuację w momencie aktualnym. Wiedza o szczególnych cechach sytuacji aktualnej jest interesująca dla oceny etycznej: nie można mówić o moralności kultury, jeśli nie stwierdzi się zmian zachodzących na tym polu.

Istnieją diagnozy przenikliwe i głębokie nowej sytuacji kulturowej człowieka dziś. Sobór Watykański II dokonał ich szczegółowego opisu w numerach 4-10 Konstytucji Duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes. Jan Paweł II zinterpretował lęki i nadzieje istnienia ludzkiego w końcu drugiego tysiąclecia w encyklice Redemptor hominis, szczególnie w numerach 14-16.

1. Nowa sytuacja ludzkości (KDK 4-10)

Warunki życia człowieka współczesnego uległy tak głębokim przemianom pod względem społecznym i kulturowym, że można mówić o nowej epoce historii ludzkiej. Oto panoramiczna wizja tej nowej sytuacji ludzkości:

a). Głębokie zmiany (KDK 5)

Zmiany głębokie i szybkie, które progresywnie rozprzestrzeniają się na cały wszechświat. Ta przemiana niesie z sobą nie małe trudności.

Człowiek chce poznać z wzrastającą głębią swoją wewnętrzną duchowość, ale często czuje się bardziej niepewny, jak nigdy dotąd, samego siebie. Odkrywa prawa życia społecznego, ale wątpi o orientacjach, które powinien im nadać.

• Wielkie bogactwa, podczas gdy większa część ludzkości cierpi głód i biedę; wielu jest jeszcze analfabetami.

• Człowiek nigdy nie posiadał tak przenikliwego sensu własnej wolności, podczas gdy powstają nowe formy niewoli społecznej i psychicznej.

• Głęboki sens jedności i niezależności, ale największe podziały ze względu na obecność sił przeciwstawnych.

• Nie ustępują napięcia polityczne, społeczne, ekonomiczne, rasowe i ideologiczne, podczas gdy niebezpieczeństwo wojny grozi zniszczeniem wszystkiego.

• Wzrasta przekazywanie idei, z pomieszaniem podstawowych pojęć w różnych ideologiach.

• Szuka się porządku czasowego bardziej doskonałego, bez tego, aby paralelnie zwiększało się ulepszenie ducha.

• Wzrastająca ważność, w kształtowaniu myśli, w naukach matematycznych, naturalnych i ludzkich; w porządku praktycznym, w technice i w naukach, które z niego pochodzą.

• Duch naukowy modyfikuje głęboko środowisko kulturowe i sposoby myślenia.

• Panowanie nad czasem: o ile chodzi o przeszłość, ze względu na znajomość historii; o ile o przyszłość, ze względu na technikę i planowanie.

• Rozwój nauk biologicznych, psychologicznych i społecznych.

• Większa uwaga na przewidywania i porządek ekspansji demograficznej.

• Przejście z koncepcji rzeczywistości raczej statycznej do rzeczywistości bardziej dynamicznej i ewolucyjnej.

b). Zmiany w porządku społecznym (KDK 6)

• Głębokie zmiany we tradycyjnych wspólnotach lokalnych: rodzina matriarchalna, plemię, szczep, wieś i inne grupy; a także w samych relacjach współżycia społecznego.

• Poszerzenie typu społeczności przemysłowej.

• Zaakcentowana wyższość cywilizacji miejskiej.

• Równoczesny oddźwięk ze względu na nowe środki komunikacji społecznej.

• Relatywne zmiany w emigracji.

• Zwiększanie się relacji społecznych, nie zawsze z odpowiednim wzrostem dojrzewania osoby.

c). Zmiany psychologiczne, moralne i religijne

• Zmiana struktury prowokuje często nowe przygotowanie przyjętych ideologii.

• Zauważa się to przede wszystkim u młodzieży, która się buntuje: świadoma własnej roli w życiu społecznym, młodzież pragnie uczestniczyć w nim bezpośrednio.

• Instytucje, prawa, sposoby myślenia i czucia odziedziczone z przeszłości nie zawsze przystają do aktualnego stanu rzeczy.

• Nowe warunki wpływają na życie religijne: zwiększony duch krytyczny oczyszcza je z magiczności, z zabobonu, wymagając wiary bardziej osobowej.

• Wielka ilość coraz liczniejsza oddala się od religii.

• Negacja Boga bądź religii, niekiedy jako wymaganie rozwoju naukowego i pewnego nowego humanizmu.

d). Brak równowagi świata współczesnego (KDK 8)

• Między rozumem praktycznym a wiedzą teoretyczną. Między skutecznością praktyczną a wymaganiami moralności. Miedzy warunkami życia kolektywnego a wymaganiami myśli osobowej. Między specjalizacją zawodową a ogólną wizją rzeczy.

• Sprzeczności w rodzinie: z powodu warunków demograficznych, ekonomicznych, społecznych; ze względu na konflikty pokoleń; ze względu na nowe relacje społeczne między obydwiema płciami.

• Sprzeczności rasowe i społeczne: miedzy krajami bogatymi, mniej bogatymi i biednymi; między instytucjami międzynarodowymi.

• Wszystko to powiększa wzajemny brak zaufania i wrogość, konflikty i trudności.

e). Bardziej powszechne dążenia ludzkości (KDK 9)

• Prawowite dążenia wszystkich narodów, łącznie z mniej rozwiniętymi, już świadomymi, z powodu informacji o skali uniwersalnej, rytmu krajów najbardziej rozwiniętych.

• Głód życia pełnego i wolnego, na służbę któremu oddać wszystkie aktualne możliwości.

• Człowiek wie, ze posiada w rękach możliwość kierowania poprawnie siłami, które rozpętał, a które mogą go zmiażdżyć bądź zbawić.

f). Najgłębsze znaki zapytania człowieka (KDK 10)

• Brak równowagi ducha, z wieloma odpowiedziami nie zadawalającymi.

• Materialiści praktyczni zduszeni przez materię.

• Zgnębieni biedą bez możliwości większego wzrostu.

• Ci, którzy oczekują zadawalającej odpowiedzi z interpretacji rzeczywistości, proponowanej na wiele sposobów.

• Ci, którzy mają nadzieję zaspokojenia wszystkich pragnień prostym wysiłkiem ludzkim.

• Zrozpaczeni, którzy nie znajdują sensu istnienia i starają się nadać mu sens czysto podmiotowy.

• Ci, którzy, każdego dnia coraz liczniejsi, prawdziwie zatroskani o problemy najbardziej fundamentalne, pytają się:

Kim jest człowiek?

Jaki jest sens cierpienia, zła, śmierci?

Co może człowiek dać społeczności?

Co może od niej oczekiwać?

Co jest po życiu ziemskim?