Śledź nas na:



Moralny wymiar kultury

Wraz z ekonomią i polityką, kultura stanowi podstawową oś aksjologiczną w moralnym wymiarze współżycia społecznego. Sobór Watykański II, w Konstytucji Duszpasterskiej Gaudium et spes dedykuje jej specjalny rozdział (II rozdział w II części) włączony między rozdziałami poświęconymi ekonomii i polityce.

Czynnik „kultura" daje miejsce bardzo szerokiemu polu rzeczywistości społecznej: wchodzi w nie wiele aspektów moralnych, które rozważymy w tej części wykładu. W tradycyjnych syntezach moralnych (moralności cnót czy moralności przykazań) niektóre z tych tematów nie były rozważane w ogóle, inne były zaledwie akcentowane na polu VIII przykazania. Z obecnego punktu widzenia, teologii moralnej, tematy te, na tle etyki społecznej nabierają bogatego i właściwego znaczenia.

Tę szeroką problematykę zgrupujemy w następujących rozdziałach: 1. Aspekty moralne związane ze zjawiskiem kulturowym właściwie nazwanym; 2. Problematyka moralna wychowania; 3. Prawda w życiu indywidualnym i społecznym; 4. Wymiar etyczny środków masowego przekazu; 4. Uwagi moralne w odniesieniu do sztuki, czasu wolnego i do jakości życia.

Aspekty moralne zjawiska kulturowego

Termin i pojecie kultury wskazują na rzeczywistość bardzo złożoną. Kultura jest przedmiotem różnych nauk wiedzy: etnologii, socjologii, historii, filozofii, krytyki społecznej, itp. Więcej jeszcze, pojęcie kultury jest często używane ze znaczeniami przeciwstawnymi bądź wprost „ideologicznymi".

Tym tematem etyka chrześcijańska nie zajmowała się zbytnio, jeśli nawet Sobór Watykański II poświęcił szczególną uwagę w Konstytucji Duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, w tekście - według interpretatorów - bogatszym niż się wydaje na pierwszy rzut oka. Wypada przypomnieć również inne dwa ważne interwencje magisterium kościelnego na temat kultury: Adhortacja apostolska Evangelii nuntiandi Pawłą VI (1875) i prace III Konferencji Episkopatu Latynoamerykańskiego (Puebla 1979). Dla Pawła VI rozdźwięk między ewangelią a kulturą jest bez wątpienia dramatem naszych czasów. Dokument z Puebla szuka rozwiązania tego dramatu kreśląc program o „ewangelizacji kultury" (nn. 385-443).

Proponuję teraz złożoność uwag, zgrupowanych wokół czterech osi: pojęcie kultury; sytuacja kultury w aktualnym świecie; stosunek między kulturą a wiarą chrześcijańską; zadania moralne na polu kultury.

I. Pojęcie kultury. Podejścia do zjawiska kultury

Antropolodzy i socjolodzy szeroko badali znaczenie i pojęcie kultury. Kiedy chodzi o rzeczywistość złożoną, jest rzeczą niestosowną chcieć zamknąć treść w definicji szybkiej i dokładnej: można by wyliczyć więcej niż trzysta określeń kultury. Trudno jest sprecyzować rzeczywistość tak złożoną.

Mając na uwadze celowość tego wykładu, nas interesuje przedstawienie tylko całość ogólnej perspektywy, aby umieścić zjawisko kultury w jej autentycznym horyzoncie. Z punktu widzenia antropologiczno-egzystencjalnego, pytamy się, co przedstawia kultura w całości życia ludzkiego.

Wiemy dobrze, że znaczenie i funkcja kultury mogą i powinny być analizowane z różnych punktów widzenia interpretujących rzeczywistość. Oprócz tego prostego podejścia nazwanego negatywnie „kulturalistycznym", istnieją inne podejścia bardziej pozytywne:

  • Tłumaczenie strukturalistyczne (Lévi Strauss);

  • Tłumaczenie funkcjonalistyczne (Parsons);

  • Tłumaczenie z punktu widzenia „socjologii poznania" (Mannheim);

  • Tłumaczenie socjo-genetyczne (Berger, Luckmann);

  • Tłumaczenie z punktu widzenia „krytycznej teorii społeczności" (Szkoła Frankfurcka);

  • Tłumaczenie psychoanalityczne (Kaufmann), itd.

Jakkolwiek uznając ważność tych analiz, nasze przedstawienie powinno ukierunkować się na inne drogi: ograniczymy się do ustalenia niektórych perspektyw ogólnych.

1. Podejścia częściowe

Istnieją podejścia częściowe do zjawiska kultury: oto te, które wydaje się, że mają największe znaczenie:

a). Pojęcie arystokratyczne

Pojęcie „kultura" przywołuje spontanicznie obraz człowieka „wyodrębnionego": człowiek wykształcony „różni się" od innych. Jest to kontynuacja ideału greckiej „paideia" i łacińskiej „humanitas". To pojęcie kultury, w głębi, prowadzi do podziałów między ludźmi: rodzi się z różnicy i prowadzi do różnicy. W tym sensie kultura jest znakiem i narzędziem ludzkiego ucisku. Dla Rzymian kultura była „przywilejem obywatela wolnego (cives romanus - civiltà); niewolnik nie miał prawa do kultury; obcokrajowiec był „barbarzyńcą = prymitywny, niekulturalny.

b). Pojęcie zokcydentalizowane

Kiedyś z kultury uczyniło się przywilej zachodu (dziedzictwo grecko-rzymskie). Dlatego nie bardzo liczyły się kultury wschodnie: ludy prymitywne były nazywane „niecywilizowanymi" bądź „w stanie naturalnym". Ta okcydenatalizacja kultury stanowiła znaczną przeszkodę dla rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa.

c). Pojęcie w kluczu „mieć"

Często kultura łączy się z formami „mieć": człowiek kulturalny jest człowiekiem, który posiada różne poznania. Kultura, natomiast, należy do „bycia" człowieka: i tu powinna znajdować swoje znaczenie.

2. Kultura: rzeczywistość antropologiczna

Kultura jest wymiarem istotnym i powszechnym istoty ludzkiej: przez to człowiek odróżnia się ontologicznie od rzeczy i od zwierząt. W tej koncepcji zakorzenione jest wyzwanie antropologiczne wyniesione z pojęcia - i z rzeczywistości - kultury.

Jest właściwością osoby ludzkiej, że do prawdziwego i pełnego człowieczeństwa dochodzi ona nie inaczej jak przez kulturę, to znaczy przez kultywowanie dóbr i wartości naturalnych. Gdziekolwiek więc chodzi o sprawy życia ludzkiego, tam natura i kultura jak najściślej wiążą się z sobą.

Jako rzeczywistość antropologiczna, kultura może wyrażać się i być rozumiana na różne sposoby:

  • Humanizacja. Kultura jest tym samym, co „czynić człowieka". Człowiek jest rzeczywistością dynamiczną, planem, który należy realizować. Humanizacja jest najwyższym celem człowieka i ludzkości.

  • Odnaturalizowanie. Człowiek nie jest tylko naturą, ale również historią. Człowiek, przez to, powinien humanizować się uwalniając się od „natury", jako rzeczywistości mitycznej, przedludzkiej.

  • Wyzwolenie. Kultura wpisuje się w wolność człowieka. „Kulturyzacja" jest tym samym, co „wyzwolenie". Nie miałaby sensu kultura, która nie byłaby narzędziem wyzwolenia człowieka.

  • Solidarność. Nie może istnieć wspólnota bez kultury, ale nie może również istnieć kultura bez odniesienia do wspólnoty.

Z tej perspektywy pochodzi wiele konsekwencji dla nakreślenia i realizacji kultury. Możemy powiedzieć, że ten sposób rozumienia kultury przedstawia głęboką krytykę aktualnej sytuacji. Kultura jest dziełem człowieka, który jedynie poprzez kulturę dochodzi do bycia rzeczywiście nim, odróżniając się od rzeczy i od zwierząt.

W ten sposób łamie się „klasyczne" pojęcie kultury: kultura nie jest przywilejem niewielu, ani jakąś formą alienacji, ani produktem struktury bogactwa i lenistwa. Aktywność „robotnicza" człowieka jest istotnym elementem kultury.

Razem z pojęciem „natury" powstaje w ten sposób pojęcie „kultury". Jedynie z pojęciem natury, praktycznie nie jest rzeczą możliwą mówienie poprawnie o człowieku, przynajmniej, jeśli usiłujemy być zrozumiali przez ludzi współczesnych. To jest jeden z motywów, z powodu którego nasze tradycyjne traktaty moralne, oparte jakby wyłącznie na pojęciach „natura", „porządek naturalny", „prawo naturalne", mówią mało naszym współczesnym.

3. Opisowa zawartość kultury

Po wskazaniu charakteru antropologicznego, istotnego kulturze, jest teraz rzeczą konieczną stwierdzić jej obecność w całym życiu ludzkim. Kultura jest wszechobecna w życiu człowieka, ze swoim wymiarem wielowymiarowym.

Opisowa zawartość kultury została ukazana przez Sobór Watykański II w takich pojęciach: Mianem „kultury" w sensie ogólnym oznacza się wszystko, czym człowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia swego ducha i ciała; stara się drogą poznania i pracy poddać sam świat pod swoją władzę; czyni bardziej ludzkim życie społeczne tak w rodzinie, jak i w całej społeczności państwowej przez postęp obyczajów i instytucji; wreszcie w dziełach swoich w ciągu wieków wyraża, przekazuje i zachowuje wielkie doświadczenia duchowe i dążenia na to, aby służyły one postępowi wielu, a nawet całej ludzkości.

Kultura oznacza rozwój podmiotowych możliwości człowieka: kultura fizyczna, kultura inteligencji, kultura uczuć, kultura estetyczna, itd. Kulturą są wszystkie aktywności i dzieła ludzkie: na polu dóbr ekonomicznych, duchowych, społecznych, itd. Kultura oznacza odkrycia naukowe, idee filozoficzne, estetyczne, moralne, religijne: rzeczywistości, które oznaczają historię narodów i stanowią dziedzictwo ludzkości.

W sensie najszerszym, kultura jest dla Ladrière: Zespół instytucji uważanych całościowo w ich aspekcie funkcjonalnym i w ich aspekcie normatywnym, w którym wyraża się pewna całkowitość społeczna, i która przedstawia, dla osób należących do tej całości, obowiązkowy znak, który z nich kształtuje osobowość, przepisuje im możliwości, nakreśla wcześniej schemat życia, w który będzie mogło wcielić się ich konkretne istnienie, aby osiągnąć skuteczna formę. Kultura, z tego punktu widzenia, jest samą społecznością, wziętą w jej rzeczywistości przedmiotowej, o ile narzuca pewien styl życia osobom, które są jej częścią.

Ten i inne opisy umieszczają treść kultury w szerokiej gamie rzeczywistości życiowych człowieka: od formy relacji z wszechświatem, aż do religijnej interpretacji istnienia, przechodząc przez życie komunikacji interpersonalnej. Kultura jest, więc środowiskiem koniecznym i wymuszonym życia ludzkiego.

4. Kultura: aktywność i struktura

Kultura jest ludzkim procesem, którego głównymi elementami są następujące: uzewnętrznienie, obiektywizacja, uwewnętrznienie. Uzewnętrznienie odpowiada projekcji człowieka o rzeczywistości, dla jej przemienienia i jej „zhumanizowania". Obiektywizacja wskazuje moment, w którym grupa przyjmuje kolektywnie ideę, odkrycie, normę zachowania, dając jej ważność przedmiotową. Uwewnętrznienie odpowiada momentowi, w którym osoba uduchownia treść kultury, uzyskując tak „uspołecznienie" i wcielenie w grupę.

Te momenty procesu kulturalnego wskazują, że kultura jest jednocześnie aktywnością i strukturą. Kultura pozostaje w świecie aktywności ludzkiej: jest dziełem człowieka (w podwójnym sensie dopełniacza podmiotowego i przedmiotowego). Człowiek czyni kulturę i kultura czyni człowieka. Ale to stwierdzenie nie miałoby sensu, jeśli kultura nie stanowiłaby struktury, jeśli mianowicie, nie osiągnęłaby wystarczającego poziomu obiektywizacji.

Kultura jest spotkaniem między wolnością a determinizmami, między oryginalnością a tradycją, między przeszłością a teraźniejszością. Niektóre prądy antropologii kulturowej, o charakterze strukturalnym, ukazało tę dialektyczną konstytucję kultury.

5. Kultura a kultury

W zjawisku kultury pluralizm kultury przyjmuje aspekt o szczególnym znaczeniu. Wynika stąd, że kultura ludzka z konieczności ma aspekt historyczny i społeczny oraz że wyraz „kultura" przybiera nieraz znaczenie socjologiczne oraz etnologiczne; w tym zaś znaczeniu mówi się o wielkości kultur.

  • Kultura wyznacza rzeczywistość historyczną i socjologiczną: szczególny sposób, w jaki człowiek wspólnoty ludzkiej określa, doświadcza i wyraża swoją istotę w świecie, a mianowicie stosunek z sobą samym, naturą, drugim, sacrum.

  • Każda kultura naświetla szczególny kształt w swoich elementach społecznych: narzędzia i technika; ustrój ziemi; system małżeński i rodzinny; instytucje społeczne i polityczne, itd.

  • Kultura jest określonym środkiem historycznym, w który wciela się człowiek każdego kraju bądź czasu, i od którego otrzymuje wartości dla pobudzania cywilizacji ludzkiej

6. Krytyczny wymiar kultury

Na koniec tego podejścia do zjawiska kulturowego, ukazujemy inny podstawowy wymiar, sens krytyczny ściśle związany z każdą autentyczną kulturą. Z definicji wynika, że kultura jest krytyczna zdolnością człowieka (każdego indywiduum i każdej grupy): kultura, która nie kształtowałaby ludzi krytycznych byłaby wadliwa u swoich korzeni.



Zobacz także